هارون در سال ۱۹۳ هـ ق در خراسان مُرد و در همان جا دفن شد ولی فرزند خویش، «امین» را جانشین خود قرار داد و حکومت بغداد را به وی سپرد.
فاصله‌ای نشد که امین برخلاف نظریه مشاورین خود برادرش «مأمون» را از جانشینی عزل کرد تا فرزندش موسی را جایگزین کند. این امر سبب شد مأمون به مخالفت برخیزد و در مقابل، «امین» را عزل نماید. بدین ترتیب درگیری و نزاع آغاز شد و  پس از پنج سال مأمون پیروز میدان گردید و سر برادر را برید و در شهرها و گذرگاه‌ها به نمایش گذاشت.
مأمون در سال ۱۹۸ هـ ق به فکر افتاد علویان را که بزرگترین تهدید محسوب می‌شدند از سر راه خود بردارد زیرا چهل سال بعد از حادثه عاشورا، نهضت‌های آزادی‌بخش شیعی و مبارزه آنان با ستم‌ها و تجاوزات بنی‌امیه و بنی‌عباس ادامه داشت. بنابراین مأمون می‌خواست به این مبارزه ریشه‌دار خاتمه دهد و کاری را که همه خلفای اموی  و عباسی آرزو می‌کردند، عملی سازد.
ترفندها و انگیزه‌های شیطانی مأمون در طرح ولایتعهدی
۱- تبدیل مبارزات تند و در پناه تقیه شیعیان به فعالیت‌های سیاسی با دعوت کردن امام هشتم از مدینه به خراسان و اجتماع آنان در مقرّ حکومت خویش.
۲- تخطئه ادعای تشیع مبنی بر غاصبانه بودن حکومت بنی‌عباس و استفاده از امام رضا (ع) به عنوان توجیه‌گر دستگاه خلافت.
۳- نظارت بیشتر بر امام رضا (ع) که همواره کانون معارضه و مبارزه بود، توسط دستگاه‌‌های امنیتی .
۴- ایجاد محدودیت برای امام رضا (ع) در تماس با مردم و گرفتن رنگ مردمی بودن از آن حضرت .
۵- کسب آبرو و حیثیت برای خویش و توجیه قتل «امین» با واگذاری ولایتعهدی به علی بن موسی الرضا (ع) که از جهت علمی و تقوا در آن روز بی‌نظیر بود.
برخورد امام رضا (ع) و شیوه‌های مبارزه
بعد از فشارهای سیاسی فراوان،‌ حضرت رضا (ع) در سال ۲۰۱ هـ ق از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد اما جهت خنثی شدن نقشه‌های مأمون کارهای زیر را انجام داد که در نتیجه، پس از یکسال و نیم مأمون که خود را ناکام یافته بود، به طور مستقیم دست به قتل آن بزرگوار زد.
الف- حضرت رضا (ع) قبل از حرکت از مدینه،‌کراهت و ناخوشایندی خویش را از این سفر اعلان کرد به طوری که همگان می‌دانستند او را مجبور کرده‌اند و سفر به خراسان و پایتخت حاکمیت، توطئه‌ای از سوی مأمون است.
ب- با آنکه مسیر سفر آن حضرت را طوری تنظیم کردند که حضرت به شهرهای کوفه، بصره و قم و… برخورد نکند ولی در شهرهای اهواز، نیشابور و …بیشترین استفاده را کردند. حدیث سلسله الذهب و احادیث دیگر منقول از آن حضرت شاهد این مدّعاست. همچنین قدمگاه نیشابور و چشمه آب و … از جمله برکات سفر حضرت رضا (ع) است.
ج- هنگامی که در مرو پیشنهاد ولایتعهدی مطرح شد، حضرت به شدّت استنکاف کرد تا وقتی که مأمون صریحاً او را تهدید به قتل کرد لذا در همه جا شایع شد ولایتعهدی را با اصرار و فشار بر آن حضرت تحمیل کردند.
د- با همه اصرار بدین شرط ولایتعهدی را پذیرفت که در هیچ یک از شئون حکومتی دخالت نکند و به جنگ و صلح، نصب و عزل و تدبیر امور حکومتی نپردازد. آن حضرت در طول مدّت ولایتعهدی به این شرط پایبند بود و با همه اصرار مأمون در امور حکومتی دخالت نکرد. معمّر بن خلاء نقل می‌کند که مأمون سفارش کرد اگر ممکن است به کسانی که از شما حرف‌شنوی دارند و منطقه را ناآرام نموده‌اند،‌چیزی بنویسید. امام (ع)‌ پاسخ دادند : طبق قرار قبلی معذورم.
هـ- آن حضرت از وضع به وجود آمده بهره‌برداری لازم را کرد که می‌توان به مواردی از قبیل: روشن ساختن داعیه و ادعای امامت شیعه در جهان اسلام آن روز و از بین بردن حجاب تقیه در برخی امور و انجام مناظرات و احتجاجات علنی با رؤسای ادیان و مذاهب اشاره کرد.
و- گرفتن پناهندگی سیاسی و ایجاد امنیت برای موالیان مخلصی که مدت‌ها آواره و سرگردان دیار مختلف بودند همانند دعبل خزاعی.